مصاحبه با فصلنامه تخصصی «افق پژوهشی»

مصاحبه با فصلنامه تخصصی «افق پژوهشی»

منبع: «افق پژوهشی»، فصلنامه تخصصی اداره کل آموزرش و پژوهش صدا و سیما، شماره 65، تابستان 1388، صص 12-7.

متن مصاحبه انتشار یافته

پژوهش خبری در رسانه

در گفتگو با دکتر حسن بشیر 

افق: جناب آقای دکتر بشیر، با قدردانی از شما به علت گفتگو با این نشریه و با توجه به اینکه روش های پژوهش در ارتباطات را تدریس می کنید، چه جایگاه و منزلتی برای تحقیق و پژوهش در رسانه قائل هستند؟

پاسخ: اصولا برای دسترسی به حقیقت و یا واقعیت های عینی تر نیازمند پژوهش و بررسی هستیم. علم با ابزار تحقیق می تواند پیشرفت کند و توسعه یابد. در مورد رسانه ها نیز همین مساله صادق می باشد. به عبارت دیگر ایجاد تحول در رسانه ها از جهات مختلف نیازمند پژوهشهای متنوع است. پژوهش در رسانه ها که مهمترین وسائل اطلاع رسانی در عصر کنونی هستند، نه تنها برای شناخت بیشتر ماهیت و درجه تاثیرگذاری عمیقتر آنها ضروری است، بلکه فراتر از آن برای کشف رابطه آنها با فرد و جامعه از نظر چگونگی ایجاد تحول در زمینه های اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و دینی نیز بسیار لازم و حائز اهمیت است. در حقیقت پژوهش در رسانه، نه تنها ظرفیت های بکارگیری رسانه در حوزه های مختلف را گسترش می دهد، بلکه درجه شناخت ما در باره آسیب شناسی آن را نیز افزایش می دهد که این خود در مطالعات رسانه ای بسیار مهم و حیاتی است.

افق: آقای دکتر با توجه به اهمیت خبر و اطلاع رسانی که یکی از کارکردهای مهم رسانه ها در عصر حاضر است و از آنجا که مقوله اطلاع رسانی، با سرعت و دقت و صراحت سروکار دارد، بفرمایید در این عرصه تحقیق و پژوهش چه جایگاهی دارد؛ چه در عرصه پیش از تولید خبر و چه در نوع ارائه و توزیع و پخش خبر و چه پس از خبر؟

پاسخ: اطلاع رسانی یکی از مهمترین ویژگی های رسانه های نوین در عصر اطلاعات است. مهمترین عنصر در این حوزه نیز "خبر" و "گزارشات خبری" است که می توانند لحظه به لحظه جامعه را در مورد آخرین حوادث در سطوح مخلتف ملی، منطقه ای، بین المللی و جهانی آگاه سازند. این آگاهی و اطلاع یابی از حوادث جهان بطور مستمر، یکی از ویژگی های مهم عصر کنونی است. این ویژگی گر چه از جهات گوناگون می تواند مفید باشد، اما از جهاتی نیز می تواند زیان آور باشد. از زیانهای مهم در این زمینه، اطلاع رسانی نابهنگام، دیرهنگام، غیرمفید، کم فایده، غیرواقعی، غیر حقیقی، غیراخلاقی، ضد جامعه، و غیره است که نه تنها بر جهت گیری کاذب جامعه تاثیرگذار است، بلکه متقاعد سازیهای دروغین را نیز به وجود می آورد که می تواند در تخریب فرهنگی و اجتماعی مؤثر باشد. جلوگیری از انحرافات مذکور نیازمند پژوهشهای مداوم نه تنها در شیوه های انتقال خبر و جذب مخاطب که معمولا مورد توجه است، بلکه فراتر از آن در شیوه های تولید و جمع آوری خبر است که به شدت باید با دقت صورت گیرد. از اینجاست که شیوه های پژوهش در بررسی صحت و سقم اخبار با شیوه های پژوهش در مورد تاثیرگذاری آنها یا رویکرد جامعه به آنها متفاوت است. تهیه اخبار صحیح نیازمند آموزش خبرنگاران در مورد چگونگی نگاه به حادثه، شیوه تولید خبر، نحوه پیوند دادن آن با حوادث دیگر، زمان بندی طرح خبر، و بسیاری از مسائل مرتبط است که اگر این موارد به شکل جدی مورد آموزش قرار نگیرند، به نتایج مفید منجر نمی شوند. همه این موارد نیازمند بهره برداری از ظرفیت های ممکن در پژوهش است که بدون آن نمی توان نتایج مزبور را محقق ساخت.

افق: شما که استاد ارتباطات هستید، نگاهی ژرف و موشکافانه به رسانه ه ای داخلی داردی؛ اگر چه ممکن است از نزدیک فرایند تولیدات رسانه ای را دنبال نکنید، از خروجی ها و پیام هایی که رسانه ها تولید می کنند می توانید به آن سوی این تولیدات نیز پی ببرید؛ با این فرض بفرمایید تا چه حد تولیدات خبری صدا و سیما را برخوردار از پشتوانه تحقیق و پژوهش می دانید و نقش این موضوع مهم را در چگونگی اطلاع رسانی در رسانه ملی چگونه ارزیابی می کنید؟

پاسخ: گر چه پاسخ به این سوال نیازمند آگاه یافتن دقیق از شیوه های بکار گرفته در انجام پژوهش در رسانه ملی است، اما می توان از خروجی برنامه های آن به نوعی از ارزیابی دست یافت که خالی از فایده نیست. در این زمینه می توان برنامه های مزبور را از سه زاویه مورد مطالعه قرار داد. اولا: باور به پژوهش در زمینه تولید و پخش برنامه ها، ثانیا: پژوهش در زمینه نیازهای حقیقی جامعه در برنامه سازی، ثالثا: آموزش نیروهای رسانه ای برای انجام پژوهش های مرتبط. در این زمینه نیز می توان برنامه های رسانه ای تولید و پخش شده در رسانه ملی را در سه بُعد ارزیابی کرد. اول: علیرغم اینکه تلاش می شود که گفتگوهایی در زمینه ارزیابی تولیدات رسانه ای صورت می گیرد، اما این گفتگوها عمدتا هم از نظر مشارکت کارشناسان متخصص و هم از نظر شیوه های طرح و بررسی و سرانجام از نظر بررسی درجه تاثیرگذاری آنها بر جامعه دارای ضعف های گوناگون است. این ضعف زمانی مشخص می گردد که آنچه در این گفتگوها مطرح می گردد به جای بکارگیری صراحت و نقد جدی که مورد توجه ریاست سازمان صدا و سیما بویژه در سخنان اخیر ایشان است، از نوعی تعریف و تمجید و بزرگ نمایی آغشته است. دوم: عدم تجانس و همخوانی برخی از برنامه ها با دیدگاههای غالب جامعه که می تواند در جذب مخاطب بسیار مؤثر باشد، نشان دهنده عدم انجام پژوهشهای مفید و علمی در ارزیابی برنامه ها، بررسی علایق مخاطبان و درجه پذیرش یا تمایل آنان می باشد. در این زمینه نیز می توان گفت که هیچ پژوهشی که نشان دهنده کاهش مخاطبان، عدم رضایت شنوندگان یا بینندگان، نسبت ترجیح دادن رسانه های دیگر بر رسانه ملی و علل آن که علاوه بر مجامع دانشگاهی باید مورد توجه بیشتر رسانه ملی باشد، منتشر نمی گردد. در حالیکه بسیاری از تحقیقات غربی در این زمینه کاملا به اطلاع عموم می رسد. یکی از فواید مهم این گونه اطلاع رسانی ها، تلاش مسئولان برای بهبود بخشیدن به شیوه های مختلف تولید و توزیع برنامه هاست. سوم: هیچ برنامه ویژه و مشخصی برای همکاری رسانه ملی با دانشگاهها در امر تحقیق و پژوهش دیده نمی شود. این بعد سوم اگر در سطح گسترده و مؤثری اتفاق می افتاد، می توانست تحول بزرگی در رسانه ملی ایجاد کند. به عنوان مثال، تولید سریالهای مختلف گر چه می تواند یک حرکت مفید تلقی گردد، اما عدم بکارگیری متخصصان و کارشناسان جامعه شناس، رسانه شناس و بویژه مذهب شناس که به امر رسانه واقف هستند در تولید برنامه ها و شیوه پخش آنها کاملا مشخص است و تا کنون اثرات نامطلوبی را ببار آورده است.

افق: شما در مراحل مختلف تولیدات رسانه ای کدام قالب و روش را می پسندید، آیا تحقیق مثلا درباره موضوعات خبری باید از طریق عده ای محقق یا با ایده پردازی در اتاق فکر انجام شود و در اختیار خبرنگار قرار گیرد یا آنکه نه خود خبرنگار باید محقق هم باشد؛ به عبارت دیگر به تحقیق و پژوهش به منزله عقل متصل قائل هستید یا عقل منفصل؟

پاسخ: پژوهش در رسانه ملی نمی تواند یک امر فردی باشد. گر چه اصل پژوهش می تواند به شکل انفرادی صورت گیرد. اگر باور مسئولان رسانه ای این باشد که پژوهش می تواند در بهینه سازی برنامه ها مؤثر باشد، آنگاه می توان امیدوار بود که  برای پژوهش ارزش بودجه ای، محتوایی، کارشناسی و آموزشی در نظر خواهند گرفت. بنابراین اولین گام در این زمینه اصل باور در ضرورت پژوهش برای بهینه سازی برنامه ای است. این پژوهش تنها با ایجاد اتاق فکر، که می تواند گامی مفید برای بهبود بخشیدن به برنامه ها باشد، کافی نیست. اگر گرایش به پژوهش در رسانه در سطح فردی و اجتماعی کارکنان، کارشناسان، تولید کنندگان و پخش کنندگان نهادینه نشود، با طراحی و ایده پردازی نمی توان به برنامه های ایده آل و قابل پذیرش رسید.

افق: به نظر شما که دانشجویان زیادی در رشته های ارتباطات و روزنامه نگاری تربیت کرده اید، در دانشگاه تا چه میزان به دانشجویان خبر و روزنامه نگاری مهارت های تحقیق آموزش داده می شود و تاثیر آموزش بر عادت استفاده از تحقیق چقدر است؟

پاسخ: یکی از مشکلات ما در تحصیلات رسانه ای تاکید بر جنبه آموزشی و عدم توجه کافی به امر پژوهش در این زمینه است. آموزش رسانه ای بدون پژوهش رسانه ای نمی تواند به سطح مطلوب برسد. این مساله گر چه در بسیاری از نهادهای آموزشی مطرح می گردد اما به شکل جدی و در سطح مناسب پیگیری نمی شود. تحقیقات در زمینه های رسانه ای چه در سطح دانشگاهی و چه در سطح کاربردی سازمان های مرتبط به شدت ضعیف و معطوف به نیازهای جامعه نیست. بودجه های تخصیص یافته در این زمینه نیز اصلا کافی نمی باشد. در این زمینه کشور نیازمند نوعی فرهنگ سازی در امر پژوهش است. به عبارت دیگر ما نیازمند "فرهنگ پژوهش" هستیم که در آن فرهنگ بتوانیم به پژوهش اقدام کنیم. تحقق ایجاد رسانه مطلوب نیازمند دو جنبه "آموزشی  و پژوهشی" است. یعنی "آموزش محور" و "پژوهش محور" بودن مطالعات مربوط به رسانه ها باید همگام و همراه یکدیگر در تحصیلات دانشگاهی و تخصصی و نیز کاربردی مورد توجه قرار گیرند. این تعامل باید در جهت غنی سازی برنامه ای در زمینه های مختلف خبری، گزارشات، سریالها، و غیره صورت گیرد.

افق: آقای دکتر به طور مشخص اگر در حوزه خبر و برنامه های سیاسی با عنایت به تولیدات رسانه ملی بخواهیم الگویی طراحی کنیم که در آن تحقیق و پژوهش به جایگاه مطلوب خود نیزیک شود، شما چه راهکارها و روش هایی پیشنهاد می کنید؟

پاسخ: تولید خبر و برنامه های سیاسی و تحلیلی نیازمند بسیاری از زمینه های آموزشی و پژوهشی است. اولین مساله در این زمینه تحصیلات دانشگاهی خبرنگاران و تولید کنندگان برنامه های مربوطه و تحلیلگران سیاسی در این زمینه است. امروزه بدون تحصیلات تخصصی نمی توان به تجربیات رسانه ای اکتفا کرد. دومین مساله درگیر کردن افرادیکه در زمینه های رسانه ای بویژه رسانه ملی کار می کنند، با امر پژوهش در زمینه های مربوط به حوزه کاری آنان است. در این رابطه باید توجه کرد که این پژوهش در چه زمینه ای می تواند منجر به بهبود سازی برنامه ای می شود. جهت گیری پژوهش بسیار مهم است. بسیاری از تحقیقات چون معطوف به نتیجه هدافدار نیستند نمی توانند مفید فایده باشند. سومین مساله در این رابطه پیوند دادن مداوم کارکنان رسانه ای با مراکز علمی، آموزشی و پژوهشی کشور است. این پیوند می تواند از طریق برگزاری دوره های تخصصی و کارگاهی برقرار گردد. چهارمین محور، آموزش مداوم از طریق بررسی رسانه های جهانی و مطالعه پژوهشهای مرتبط در این زمینه است. مطالعه تحقیقات دیگران می تواند در افزایش تجربیات مفید در مورد رسانه ها حائز اهمیت باشد. پنجمین محور، ایجاد مراکز مطالعاتی و تحقیقاتی، گر چه به شکل محدود، در هر بخش از رسانه ملی است. استقلال نسبی هر بخش در امر پژوهش می تواند در بهینه سازی تولیدات رسانه ای مفید باشد. استقلال نسبی بخشها به معنای عدم ضرورت وجود یک مرکز پژوهشی در سطح کلان نیست. معمولا مراکز کلان پژوهشی در هر سازمان به کارهای کلان پژوهشی اقدام می کنند که بسیار هم ضروری است در حالی که بخشهای فعال و کاربردی به پژوهشهای کوچکتر، کوتاه مدت تر و کاربردی تر نیازمند می باشند که با وجود مراکز غیر متمرکز پژوهشی این امر می تواند تحقق یابد.

افق: خیلی از لطف شما سپاسگزارم، امید که در فرصت های آینده بیشتر بتوانیم از دیدگاه های سازنده شما بهره مند شویم.