گفت‌و گو با دکتر حسن بشیر درباره بازنمایی پهلوی‌ها در شبکه‌های ماهواره‌ای

صبح نو

یکشنبه 21 آذرماه 1395

گفت‌و گو با دکتر حسن بشیر درباره بازنمایی پهلوی‌ها در شبکه‌های ماهواره‌ای

تحلیل گفتمان تخریب انقلاب

پس از پیروزی انقلاب اسلامی و با ظهور دو جریان سلطنت‌طلب و روشنفکری در کنار جریان آکادمیک در حوزه تاریخ‌نگاری معاصر و درنظر گرفتن راهبرد نشر کتاب، شاهد آن بودیم که این دو جریان با قراردادن انگاره اصلی خود برتحریف تاریخ انقلاب و تطهیر رژیم پهلوی، در پی مبراساختن پهلوی اول و دوم از تمامی فسادها برآمدند. به نظر می‌رسد برجسته شدن این جریان را باید با کتاب معمای هویدای دکتر عباس میلانی گره زد. از آثار برجسته دیگر این جریانات می‌توان به کتاب خاطرات آقای پرویز ثابتی (در دامگه حادثه) و کتاب‌های تاریخ شفاهی درباره ایران و انقلاب دانشگاه هاروارد اشاره داشت.

تأثیرات این جریان‌ها در میان تاریخ پژوهان داخل کشور نیز قابل ره‌گیری است. کتاب‌هایی که با خواندن آن بدین سو سوق داده می‌شویم که اولاً؛ عرق ملی رضا شاه بسیار زیاد است و دوم اینکه؛ رضا شاه شخصیتی بیگانه‌ستیز آن‌هم با دوز بالاست و سوم آن‌که؛ تاریخ‌نگاری ۱۶ سال دوره پهلوی اول زیر سایه دو واژه کودتا و دیکتاتوری قرار گرفته است! در صورتی‌که اگر نگاه از روی انصاف به رضاشاه داشته باشیم، واقع قضیه آن‌طور که نگاشته‌اند هم نیست.
اما در چند سال اخیر شاهد پی گرفتن رویکرد دیگری از این جریانات هستیم که با ورود به حوزه فضای مجازی و رسانه‌ای؛ ساخت کلیپ در شبکه‌های گوناگون موبایلی و مستندسازی تاریخی-سیاسی درشبکه‌های ماهواره‌ای معارض مانند بی بی سی ، من و تو و ... ، با هدف ایجاد شبهه در روایت تاریخ انقلاب و تطهیر و توجیه اقدامات شاهان پهلوی و معرفی آنان به عنوان خادمان ملت، خود را در معرض توجه نسل سوم و ندیده انقلاب ایران قرار داده‌اند.
«انقلاب 57»، «مردان دیروز»، «از تهران تا قاهره»، «37 روز»، «رضاشاه»، «رد پای خاطره» و «شب بود» و ... در این زمینه قابل ذکرند.
بر اساس توضیحات مذکور، یکی از نهادهای پژوهشی-پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی- بر آن شد که در قالب نگارش کتابی علمی و به‌دور از شعارزدگی، به مخاطبان جوان نشان دهد که چگونه شبکه‌های ماهواره‌ای، پیام را در محتوای رسانه‌ای به اشکال مختلف بازنمایی و تصویرگری می‌کنند. شیوه‌های گوناگون برجسته سازی و چارچوب بندی محتوای رسانه‌ای آنان به چه گونه است؛ از چه شیوه‌هایی برای اقناع و متقاعدسازی، ابهام سازی در محتوا استفاده می‌کنند تا مخاطبان خود را اغفال و او را از واقعیت دور کنند.

برای نگارش کتاب به یک چهره علمی و آکادمیک کشور چون دکتر حسن بشیر رجوع شد.

دکتر حسن بشیر، دانشیار دانشگاه امام صادق (ع) و دارای دکترای جامعه شناسی ارتباطات بین‌الملل از دانشگاه لیستر انگلستان است. وی از سال 2000 تا 2014 میلادی مدیر آکامی آکسفورد برای تحصیلات عالیه در شهر آکسفورد انگلستان ودر بازگشت به ایران از سال 1386 تا سال 1388رئیس دانشکده معارف اسلامی و فرهنگ و ارتباطات دانشگاه امام صادق (ع) بود . وی تا کنون بیش از 25 کتاب تألیف و ترجمه و تعداد بیشماری مقالات علمی-پژوهشی منتشر کرده‌است.

در گفت‌وگویی که اخیراً به مناسبت پایان فرایند نگارش کتاب «بررسی و نقد بازنمایی پهلوی اول و دوم در مستندهای شبکه‌های ماهواره‌ای» با ایشان داشته‌ایم، دکتر بشیر از کتاب در دست چاپ خود گفته؛ اثری که بر اساس اصول آکادمیک حوزه ارتباطات، بازنمایی پهلوی اول و دوم را مورد نقد قرار داده است.
آن طورکه وی بیان داشته‌،اثر حاضر قرار است توسط گروه مطالعات فرهنگی و اجتماعی مرکز پژوهش‌های جوان به چاپ برسد. در ادامه، ماحصل گفت‌وگو از نظرتان می‌گذرد.

در ابتدا سؤال خود را با یک «چرای مهم مخاطبان» آغاز کنیم؛ چرا این موضوع؟ چه ضرورتی شما را به سمت نگارش این اثر سوق داد؟
در چند سال اخیر به ویژه پس از راه اندازی شبکه من و تو در سال 89 تبلیغات رسانه‌ها با هدف بزرگ‌نمایی و اسطوره‌سازی از دوره پهلوی شدت گرفته و این قبیل تبلیغات عمدتاً با ظاهری مستند و بی‌طرفانه به مخاطبان عرضه می‌شوند. عمده تمرکز این جریان بر مخاطبان جوان قرار دارد که واقعیت‌های دوران پهلوی را لمس نکرده اند و متاسفانه به دلیل پایین آمدن سرانه عمومی مطالعه و اشباع شدن افراد با اطلاعات نادرست و سطحی در شبکه‌های اجتماعی، اطلاعات تاریخی عمیقی درباره این دوران ندارند.تحلیل مؤلفه‌های گفتمانی یکی از مهم‌ترین مستندهای جریان سلطنت طلب که توسط میلیون‌ها نفر دیده شده است، می‌تواند به مقابله و مواجهه با فضاسازی‌های سیاسی این جریان بیانجامد.

به چه مباحثی  در این اثر پرداخته می شود؟  
در این کتاب نخست تلاش شده تا روایت کلی مستند و مؤلفه‌های گفتمانی مستند انقلاب 57 به‌صورت مختصر و گذرا معرفی شود و در مرحله بعد، هریک از این مؤلفه‌ها به‌صورت مجزا تشریح شده و نسبت آن با سایر مؤلفه‌ها و روابط قدرت تبیین شود. مستند انقلاب 57 دربردارنده هشت محور کلی است که هریک از آن‌ها در خدمت شکل‌دهی یکی از ابعاد گفتمانی این مستند قرار گرفته‌اند. مستند انقلاب 57 تصویری آرمانی از شاه و اطرافیانش می‌سازد، دستاوردهای او بسیار قابل‌توجه و بزرگ نشان داده شده، اقدامات زشت او مورد توجیه قرار گرفته، عملکرد رژیم شاه را در زمینه سرکوب انقلاب آسیب‌شناسی کرده، رهبر کبیر انقلاب را تخریب کرده، به‌صورت عمومی همه انقلابیون و گروه‌های مردمی را موردحمله قرار داده، تفسیر انحرافی درباره علل وقوع انقلاب ارائه داده و فعالیت گروه‌های انقلابی را به شکلی نشان می‌دهد که در خدمت منافع گفتمانی‌اش قرار گیرند. در بخش انتهای کتاب نیز استراتژی‌ها، تاکتیک‌ها، گفتمان‌های کلانِ حاکم بر مستند و اهداف و اغراض گفتمان مستند تبیین می‌شوند.

انگیزه‌هایتان در همکاری برای تولید این کتاب چه بود؟
متاسفانه مطالعه نسبتاً عمیق با بهره‌گیری از روش‌های علمی برای مقابله با فضاسازی جبهه معارض انقلاب اسلامی، بسیار کم و محدودند. بسیاری، از محتواهای تولید شده به روابط عمیق گفتمانی حاکم بر محتواهای تخریبی علیه انقلاب اسلامی توجه نمی‌کنند؛ در حالی که توجه به این موضوع می‌تواند تا حد زیادی برای مخاطبان راهگشا و روشنگر باشد.
جوان به اقتضاء شرایطی که در این دوران دارد در پی هویت‌یابی است. فکر می‌کنید مطالعه این اثر تا چه میزان در این زمینه به او کمک می‌کند؟
باید توجه داشت که افراد بعضاً به واسطه نوع مصرف رسانه‌ای خود در پی کسب هویت هستند. همین مصرف رسانه‌ای آن‌ها را به سمت دریافت ایده‌ها و سوالاتی هدایت می کند که در زندگی روزمره و در تعامل با دیگر گروه‌های اجتماعی مورد استفاده قرار می‌گیرند و به تکمیل ابعاد دیگری از هویت مخاطبان منجر می‌شوند. امروز با سرعت گرفتن تحولات گفتمانی در عرصه عمومی، مطلع بودن از آخرین محصولات رسانه‌ای و داشتن ایده و حرف درباره آن‌ها بسیار مهم و حیاتی است. به عبارت بهتر، جوانی که می‌خواهد در فضای شلوغ و پر هیاهوی شبکه‌های اجتماعی حضور داشته باشد و به کنش‌گری سیاسی و اجتماعی بپردازد، می‌بایست درباره یکی از مهم‌ترین محصولات رسانه‌ای در شبکه‌های ماهواره‌ای اطلاعات مناسبی داشته باشد، شبهات آن را بشناسد و پاسخی برای آن داشته باشد.

فکر می‌کنید مهم‌ترین نوآوری یا نوآوری‌های اثر شما در مقایسه با دیگر آثار مشابه چیست؟  
پس از گذشت چند سال از تولید مستندهای تاریخی شبکه من‌وتو در زمینه تاریخ معاصر، هنوز اثر مستدل و قوی در زمینه آن در بازار کتاب وجود ندارد و پاسخگویی به شبهات و مقابله با این جریان محتوایی قدرتمند، محدود به چند سخنرانی و مصاحبه موجود در فضای مجازی است. این اثر هم با استفاده از یک روش شناخته شده دانشگاهی یعنی «تحلیل گفتمان» به بررسی مهم‌ترین مستند شبکه من‌وتو می‌پردازد و هم خروجی تحلیل خود را به شکلی عرضه می‌کند که برای مخاطبان غیر دانشگاهی هم قابل فهم باشد.

 جوانانی که مخاطب اصلی این کتاب هستند، پاسخ کدام یک از سؤالات و شبهات خود را دریافت می‌کنند؟
باید توجه داشت که بسیاری از شبهات و سؤالات مطرح شده در مستند انقلاب 57 به شکل مستقیم یا با واسطه به مخاطبان منتقل شده اند. بسیاری از این سؤالات و شبهات پیش از ساخت این مستند نیز توسط برخی از رسانه‌ها و فعالان سیاسی ضد انقلاب در شبکه‌های ماهواره‌ای و شبکه‌های اجتماعی مطرح شده بودند و مستند انقلاب 57 صرفاً آن‌ها را تکرار کرده است. در بخش‌های گوناگون کتاب تلاش شده تا در کنار بررسی مولفه‌های گفتمانی مستند، شبهات مطرح شده در مستند انقلاب 57 پاسخ داده شوند. رویکرد محقق در این زمینه ترکیبی از مطالعات تاریخی و مطالعات فرهنگی است. میزان موفقیت این کتاب در پاسخگویی به سؤالات و شبهات جوانان باید در عمل سنجیده شود اما محقق، برای پاسخگویی مستدل و محکم به شبهات مستند انقلاب 57 به طور کامل تلاش خود را انجام داده است.

 نکته پایانی؟
باید توجه داشت که پاسخگویی به تمامی شبهات و سؤالات مطرح شده در مستند انقلاب 57 در یک کتاب کوچک تقریباً غیر ممکن است. چرا که در این مستند بالغ بر 300 مورد شبهه و فضاسازی تخریبی انجام گرفته است که پاسخگویی کامل، مستند و مستدل به هریک از آن‌ها حداقل به 4 تا 5 صفحه توضیح نیاز دارد. این کتاب صرفاً تلاشی مختصر برای مقابله با جریان سهمگین محتوایی جریان سلطنت‌طلب علیه انقلاب اسلامی و نظام جمهوری اسلامی است و اگر بتواند زمینه‌ساز مطالعات تاریخی و سیاسی بیشتر جوانان در این‌باره شود، به هدف خود رسیده است.

لینک خبر:

http://sobhe-no.ir/newspaper/140/11/4634